Ο Joker δεν μπορεί να αποτελεί πρότυπο για κανέναν | σχόλιο

Σχόλιο: Ειρηναίος Μαράκης

* Οι φωτογραφίες είναι από το κόμικ The Killing Joke των Άλαν Μουρ και Μπράιαν Μπόλαντ

Στα διάφορα κόμικς ο χαρακτήρας του Joker -που στην εκδοχή των Τοντ Φίλιπς και Χοακίν Φοίνιξ στην ομώνυμη ταινία μετατρέπεται σε έναν, δικαιολογημένα, συμπαθή, αρνητή της σύγχρονης κοινωνίας για τον χ και ψ λόγο (δείτε την ταινία και θα καταλάβετε γιατί)- είναι ο απόλυτος μηδενιστής στα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα ενώ στρέφεται κατά δικαίων και αδίκων, καταπιεστών και καταπιεσμένων δολοφονώντας τους με κάθε πιθανό τρόπο. Για παράδειγμα στο Batman: Year One του Φρανκ Μίλερ και Ντέιβιντ Ματσουκέλι απειλεί να δηλητηριάσει τα νερά του Γκόθαμ. Και η εγκληματική δραστηριότητα του είναι κάτι που του αρέσει, όπως μας δείχνουν τα διάφορα κόμικς. Σκοπός του; Ίσως το Χάος, ίσως και τίποτα…

Στην ουσία ο Joker ως χαρακτήρας είναι απεικόνιση της ταξικής καταπίεσης που φτάνει στα ακρότατα όρια της χωρίς όμως τις ωραιοποιήσεις και τις παρομορφώσεις που προσφέρουν τα καθεστωτικά ΜΜΕ και η κυρίαρχη ιδεολογία. Ίσως για αυτό ακριβώς ο Joker των κόμικς δεν έχει ένα ξεκάθαρο origin/μια ξεκάθαρη προέλευση, παρά μόνο λίγα σκόρπια στοιχεία όπως στο The Killing Joke. Ίσως να είναι μια καλλιτεχνική, με την ανάλογη επίγνωση, επιλογή ή μια εντολή της DC. Ίσως κι ένας συνδυασμός ή απλά κι ένα τυχαίο γεγονός. Από αυτή την θέση συμπεραίνουμε ότι ο Batman συντηρεί το status quo μιας σάπιας κοινωνίας, στοχοποιώντας όχι το σύστημα -οργανικό μέλος του οποίου είναι ως ο επιχειρηματίας Μπρους Γουέιν- αλλά όσους θεωρεί ή και είναι διεφθαρμένοι: είτε είναι πλούσιοι, είτε φτωχοί. Ας πούμε εδώ βέβαια ότι οι αιτίες για να εγκληματίσει ένας χορτάτος κι ένας φτωχός και το τι σημαίνει έγκλημα και παρανομία, στην πραγματική ζωή και στην τέχνη κάθε είδους, δεν ταυτίζονται. Ο Joker και ο Batman όμως είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Ο πρώτος χωρίς τα «ηθικά» όρια του δεύτερου.

Αρνητικό πρότυπο

Αλλά σε τι μας ενδιαφέρει, θα πείτε αυτή η ανάλυση; Εμείς διαβάζουμε τα κόμικς, βλέπουμε τις ταινίες για να περνάμε καλά. Δεν χρειαζόμαστε ιδεολογικά μαθήματα για να απολαύσουμε τα αγαπημένα μας παραμύθια! Αυτό κάνω κι εγώ, φίλοι. Καθώς, αυτή είναι η αλήθεια, ισχύει στο ακέραιο δηλαδή, ότι η τέχνη -και των κόμικς- αν και παράγωγο αυτής της κοινωνίας έχει την δική της αυτοτέλεια. Αλλά μας ενδιαφέρει αυτή η ανάλυση και ποιός πραγματικά είναι αυτός ο αντιήρωας καθώς μπορεί εύκολα -για κάποιους/ες, φυσικά- ο κινηματογραφικός Joker να αναδειχθεί ως… «εξεγερσιακό» σύμβολο όπως έγινε π.χ. με τον Γκάι Φωκς από το κόμικ/από την ταινία V for Vendetta. (Ήδη έχουμε δει μασκοφόρους κλόουν-διαδηλωτές στο Εκουαδόρ). Και δεν είναι. Βλέπετε, μετά τον Joker του Χοακίν Φοίνιξ, ενός άρρωστου κοινωνικά και ψυχικά ανθρώπου που δεν έγινε ποτέ ορατός, έρχεται -όχι χρονολογικά με βάση τις ταινίες αλλά εξελικτικά με βάση τον χαρακτήρα- ο φανατικός και ισοπεδωτικός Joker του Χιθ Λέτζερ που «παίζει» με τους φόβους των ανθρώπων χρησιμοποιώντας ως πρόσχημα για μαζικά εγκλήματα την σχεδόν φυσική αντιπαλότητα μεταξύ πλουσίων και φτωχών όπως στην αντίστοιχη ταινία του Κρίστοφερ Νόλαν.

Όχι, ανεξάρτητα της όποιας ιντριγκαδόρικης, απολαυστικής και τραγικής εκδοχής του, αυτός ο αντιήρωας, δεν μπορεί να αποτελεί πρότυπο για κανέναν. Στην καλύτερη περίπτωση να είναι ένα αρνητικό πρότυπο. Είναι μια κοινωνική ασθένεια όπως στο κόμικ Joker του Μπράιαν Ατζαρέλο και Λι Μπερμέχο. Όμως δεν είναι ούτε Ρομπέν των Δασών, ούτε Γκάι Φωκς. Αλλά ακόμα κι ο τελευταίος, στην πραγματική ζωή, ήταν ένας αντιδραστικός επαναστάτης καθώς στρέφονταν κατά του πρώιμου (αγγλικού) κοινοβουλευτισμού. Η διασημότητα που απέκτησε η ταινία επέτρεψε αυτή την αλλαγή. Θα κλείσω με ακόμα μία παρατήρηση: είναι χρήσιμο και αναγκαίο, στην ζωή και στην τέχνη, να αναγνωρίζουμε τις αιτίες πίσω από την μία ή την άλλη περίπτωση χωρίς να σημαίνει αυτό όμως πως θα ηρωποιούμε τον αρχικό θύτη ή και το θύμα που μετατράπηκε σε θύτη. Έτσι κι κι αλλιώς μια τέτοια εξέλιξη δεν είναι ποτέ προς το συμφέρον μας είτε ως πολιτών, είτε ως κοινωνίας.

11/10/2019

Update:

Γιατί, κι όπως πολύ σωστά σημείωσε σε σχετικό σχόλιο στο προφίλ μου στο Facebook ο φίλος και σύντροφος Αντρέας, το ζήτημα είναι πως φτάνουμε στο σημείο ώστε να μην δημιουργούνται κοινωνικά Joker. Επισημαίνει επίσης πολύ σωστά ότι κατά μία έννοια ούτε ο Batman αποτελεί πρότυπο, στις παραπάνω γραμμές σημείωσα ήδη γιατί. Αντίστοιχα λοιπόν, είναι ένα ζήτημα πως φτάνουμε ούτε Batman να υπάρχει. Δηλαδή ένας ατομικός εκδικητής ή μια μικρή ομάδα κοινωνικών τιμωρών και αφυπνιστών που θα υποκαθιστά τόσο το έλλειμμα δικαιοσύνης, όσο και την αυτενέργεια των πολιτών. Το ότι οι Batman και Joker έχουν πολλές φορές στα κόμικς συνεργαστεί, έχουν αστειευτεί κι έχουν μοιράσει χρόνο μεταξύ τους, πέρα από το κυνήγι και την βία, δείχνει όντως το πως συνδέονται όπως π.χ. γίνεται στο κόμικς Europa. Και τα όρια της ηθικής του Batman είναι ρευστά επίσης. Η ανοχή που δείχνει στον… αιώνιο αντίπαλο του σε διάφορες στιγμές είναι υπερβολική. Ίσως, όπως ξανά επισημαίνει ο φίλος, γιατί στο πρόσωπο του Joker ο Batman όντως βλέπει τους δικούς του φόβους και τις δικές του ενοχές.

12/10/2019