Σχόλιο: Ειρηναίος Μαράκης
Παρατηρώ κατά καιρούς σε διάφορες σελίδες σχετικά με τη λογοτεχνία τρόμου και φαντασίας καθώς και σε διάφορες συζητήσεις απόψεις που δηλώνουν ότι τα αρχαία έπη, η ποίηση και τα μυθολογικά κείμενα αποτελούν τμήμα, το σημαντικότερο μάλιστα, της λογοτεχνίας τρόμου.
Η αλήθεια είναι ότι η Θεογονία του Ησιόδου, τα έπη του Ομήρου, το έπος του Γκιλγκαμές και όλα τα ανάλογα έργα μόνο αναδρομικά, ίσως και καταχρηστικά, μπορούν να χαρακτηριστούν ως λογοτεχνία τρόμου. Σε μια πιο χαλαρή προσέγγιση μπορούν να χαρακτηριστούν ως ένα πρώιμο είδος της λογοτεχνίας τρόμου, όπως αναφέρει ο Σπύρος Τάσιος στο κείμενο του «Η Ιστορία της Λογοτεχνίας Τρόμου» στο περιοδικό Θεματοφύλακες Λόγω Τεχνών:
«Ο Πετρώνιος στο Σατυρικόν του (62 μ.Χ.) έχει μια παράξενη ιστορία για έναν λυκάνθρωπο και μία με μία στρίγγλα. Ο Πλίνιος ο Νεώτερος μιλάει για ένα αθηναϊκό στοιχειμένο σπίτι. Οι Βάκχες του Ευριπίδη είναι οι πρώιμοι βρικόλακες. Απλά, η δημιουργία των παραπάνω δεν είχε τον τρόμο ως αυτοσκοπό, αλλά τη διδαχή. Οι ιστορίες με μακάβριο περιεχόμενο της αρχαιότητας είχαν θρησκευτικό-τελετουργικό χαρακτήρα, αλλά σίγουρα αποτελούν τα θεμέλια της λογοτεχνίας τρόμου, όπως επίσης και τα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα. Τα Σάββατα των Μαγισσών, η νύχτα της Βαλπουργίας, οι φρικαλεότητες της Ιεράς Εξέτασης, τα επιβλητικά Γκαργκόιλ της Νοτρ Νταμ έδωσαν έρισμα για μια σωρεία τρομαχτικών λογοτεχνικών δημιουργημάτων.
Μια πρώιμη μορφή αυτού του είδους υπάρχει ανάμεσα στη Μεσαιωνική και Αναγεννησιακή ποίηση. Φυσικά, δε μιλάμε ακόμα για καθαρό είδος, αλλά για στοιχεία του είδους, η ατμόσφαιρα π.χ. στην Κόλαση του Δάντη και στον Μπέογουλφ, το φάντασμα στον Άμλετ του Σαίξπηρ, η ποίηση του Όσιαν και φυσικά ο Γκαίτε. Στον Φάουστ, βλέπουμε τον ήρωα να πουλάει την ψυχή του στον Διάβολο. Ποιήματα του Βόλφγκανγκ Γκαίτε, όπως «η Μνηστή της Κορίνθου» και «το ξωτικό», ίσως να αποτελούν ένα πρώιμο καθαρό έμμετρο είδος της λογοτεχνίας τρόμου».
Κατά τη γνώμη μου τα πράγματα είναι πιο απλά από τις διάφορες απόψεις του είδους ενώ η σχετική διάκριση μπορεί να γίνει εύκολα αν αναλογιστούμε ότι τα έπη και οι σχετικές μυθολογίες πέρα από λογοτεχνικά έργα, ήταν και σε κάποιο βαθμό και λατρευτικά κείμενα που είχαν άμεση σχέση με την κοινωνική ζωή των τότε ανθρώπων. (Στην αρχαία ελληνική θρησκεία, που δεν είχε ιερό βιβλίο αντίστοιχο για παράδειγμα της Αγίας Γραφής ή του Κορανίου, η σύνδεση της ύπαρξης και της παρέμβασης των ανώτερων και κατώτερων θεϊκών δυνάμεων στην ανθρώπινη ζωή δεν ήταν ήσσονος σημασίας).
Η λογοτεχνία τρόμου όμως αποτελεί ένα νεότερο λογοτεχνικό είδος. Τρία στοιχεία οδηγούν σε αυτό το συμπέρασμα. Πρώτα απ’ όλα, γιατί στην εποχή της γέννησης και της εδραίωσης της λογοτεχνίας τρόμου το υπερφυσικό στοιχείο δεν αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο στις πρώτες καπιταλιστικές κοινωνίες όπως οι αρχαίες θρησκείες ή ο χριστιανισμός στον ευρωπαϊκό μεσαίωνα – χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει ότι έχει εξαλειφθεί αυτή η εξάρτηση. (1) Το δεύτερο στοιχείο -που αποτελεί συνέχεια του προηγούμενου- είναι ότι οι συγγραφείς τρόμου, άσχετα εάν πίστευαν ή όχι στο υπερφυσικό, δεν αντιπροσώπευαν στα γραπτά τους μια συνολική αντίληψη και πίστη για το υπερφυσικό στοιχείο. Έτσι κι αλλιώς η επέλαση του Χριστιανισμού στην Ευρώπη ως επίσημης θρησκείας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και έπειτα άλλαξε άρδην την αντίληψη σχετικά με το υπερφυσικό. Πλέον, οι αναφορές στη μαγεία, στις νεράιδες και σε όλα τα ανάλογα στοιχεία παρουσιάζονται -και είναι- μειοψηφικές και εμφανίζονται ως δυνάμεις που ζουν στο περιθώριο. Τέλος, το τρίτο στοιχείο είναι ότι η άνοδος και η ισχυροποίηση του καπιταλισμού έφερε την εντατικοποίηση της εργασίας και συνεπώς γιγάντωσε την ανάγκη για μια ανάσα ξεκούρασης για τους εξαθλιωμένους. Εκεί η λογοτεχνία τρόμου, είδος εντυπωσιακό, περιπετειώδες και με αγωνία αλλά χωρίς καμία φιλοσοφική ή/και πολιτική εμβάθυνση αποδείχτηκε το κατάλληλο μέσο για την ψυχαγωγία των πολλών. Βέβαια, υπήρξαν και δημιουργοί (π.χ. ο Πόε που ανέδειξαν τις πραγματικές δυνατότητες του είδους πέρα από την καθιερωμένη αντίληψη για αυτό, το ίδιο έκανε και με την αστυνομική λογοτεχνία της οποίας υπήρξε ο γεννήτορας).
Συμπερασματικά, σε αυτό το σημείο μπορούμε να πούμε ότι η ασχολία με την λογοτεχνία τρόμου εμφανίζεται από την πλευρά διάφορων συγγραφέων σαν αντίδραση ή/και ιδεαλιστική αμφισβήτηση στον ορθολογισμό των δυτικών, καπιταλιστικών κοινωνιών αλλά αποδεικνύεται και ως μέσο ψυχαγωγίας για τους πληθυσμούς των πόλεων που δεν είχαν και άλλους τρόπους διασκέδασης. Δεν είναι μια ενδιαφέρουσα αντίφαση αυτό;
Κλείνοντας το σημείωμα δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τον εμβληματικό συγγραφέα Χάουαρντ Φίλιπς Λάβκραφτ ο οποίος στο βιβλίο του «Υπερφυσικός τρόμο στη λογοτεχνία» (Αίολος, 2008) γράφει ότι:
«Όπως είναι φυσικό για μια λογοτεχνική φόρμα που συνδέεται τόσο στενά με αρχέγονα συναισθήματα, η ιστορία φρίκης είναι εξίσου παλιά με την ανθρώπινη σκέψη και ομιλία. Ο κοσμικός τρόμος εμφανίζεται ως συστατικό στοιχείο των πρώτων λαϊκών παραδόσεων όλων των φυλών και αποκρυσταλλώνεται στα αρχαιότερα τραγούδια, ιερά κείμενα, και χρονικά. Πραγματικά, ήταν ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό της πολύπλοκης τελετουργικής μαγείας, με τις τελετές της για την επίκληση δαιμόνων και φαντασμάτων, η οποία άνθισε ήδη κατά την προϊστορική εποχή και έφτασε στην υψηλότερη ανάπτυξη της στην Αίγυπτο και στα σημιτικά έθνη» […] Ο Μεσαίωνας, βυθισμένος σε φαντασιακό σκοτάδι, της έδωσε τεράστια δυνατότητα έκφρασης».
Και συνεχίζει την σύντομη ανάλυση του φτάνοντας μέχρι το σημείο όπου «Οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις έχαναν τώρα την πίστη τους στο υπερφυσικό, μπαίνοντας σε μια περίοδο επανόδου στον κλασικό ορθολογισμό». Επισημαίνοντας τον εμπλουτισμό των μεταφυσικών διηγήσεων με ιστορίες και παράδοσης της Ανατολής καταλήγει ότι «Αν το καλοσκεφτεί κανείς, είναι πραγματικά αξιοσημείωτο που το υπερφυσικό αφήγημα, ως καθορισμένη και ακαδημαϊκά αναγνωρισμένη λογοτεχνική μορφή, άργησε τόσο πολύ να δει την τελική του γένεση. Η ώθηση και η ατμόσφαιρα είναι εξίσου αρχαία με τον άνθρωπο, αλλά η τυπική ιστορία του υπερφυσικού, ως λογοτεχνική μορφή, είναι προϊόν του δέκατου όγδοου αιώνα».
Νομίζω πως με οδηγό μας το συγκεκριμένο απόσπασμα μπορούμε να αποκτήσουμε μια σίγουρη και σταθερή ιδέα γιατί τα αρχαία έπη και τα μυθολογικά κείμενα, αν και μοιάζουν, δεν αποτελούν λογοτεχνία τρόμου.
Σχόλια – σημειώσεις
- Ούτε στις μέρες μας σημαίνει αυτό, αντίθετα οι θρησκείες και οι παντοδύναμοι θρησκευτικοί θεσμοί επιβιώνουν χάρη στην αποδοχή και στην στήριξη τους από τα νεότερα και σύγχρονα καπιταλιστικά κράτη που αξιοποιούν αυτή την ωφέλιμη και για τους δυο συμπόρευση για τον ιδεολογικό και κοινωνικό έλεγχο της πλειοψηφίας. Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειώσουμε ότι αν ο ορθολογισμός ήταν προοδευτικό, συστατικό στοιχείο των πρώτων καπιταλιστικών κοινωνιών, σήμερα έχει οπισθοχωρήσει σε απίστευτα βάθη.
- Θα μπορούσαμε να κάνουμε μια μεγάλη συζήτηση για το πόσο ορθολογικός ήταν και είναι και σήμερα ο καπιταλισμός αλλά θα ξέφευγε πολύ από τον σκοπό αυτού του σημειώματος. Ας πούμε μόνο αυτό: ο ορθολογισμός των πρώτων κεφαλαιοκρατικών σχηματισμών και των κρατών αργότερα οδήγησε στο να θεωρηθούν οι κάτοικοι της Αφρικής ως «υπάνθρωποι» και «κατώτερης νόησης» όντα που ήταν μόνο χρήσιμοι για σκλάβοι στα πλοία και στις καλλιέργειες ζαχαροκάλαμου στον αμερικάνικο Νότο ή στα νησιά Μπαρμπάντος ενώ σήμερα το καπιταλιστικό σύστημα είναι υπεύθυνο για την καταστροφή του περιβάλλοντος, για την κλιματική αλλαγή, την επισιτιστική κρίση, τους πολέμους και την προσφυγιά μόνο και μόνο γιατί υπολογίζει στο συμφέρον των λίγων και όχι των πολλών…
- Η λογοτεχνία τρόμου χωρίζεται σε διάφορα υποείδη, που με το πέρασμα των χρόνων μέχρι τις μέρες μας έχουν αποκτήσει την δική τους αυτονομία. Αν υπάρξει η δυνατότητα θα τα παρουσιάσουμε ένα-ένα συνοπτικά σε κάποιο προσεχές σημείωμα.
Λογοτεχνία & Σκέψη 